دغدغه اصلی مرحوم فضل الله چه بود؟
دکتر امین حطیط، محقق و کارشناس استراتژیک بر این باور است کسی که از سید فضل الله سخن می گوید خود را در برابر درخت تنومند نبوغ با شاخه های مختلف می بیند که همچون پرچمی استوار است که توفانهای سهمگین نمی توانند آن را از زمین جدا کنند.
دکتر حطیط ضمن اشاره به جنبه هایی اساسی در اندیشه علامه سید محمد حسین فضل الله، در مقدمه این ویژگی ها به ایمان عمیق ایشان اشاره کرد؛ ایمان به اینکه دین اسلام از جانب خدای متعال است و بهترین برنامه ای است که میتواند انسان برای تنظیم زندگی خود به آن دست یابد.
وی افزود: دغدغه اصلی ایشان این بود که چگونه انسان ها را به سمت وسوی دین بکشاند بر خلاف دیگرانی که با رفتار و روش نادرست خود انسان ها را از دین دور می کردند. تمام رفتار و سلوک انسانی و فقهی علامه فضل الله در راستای جذب مردم و جامعه به سوی دین قرار داشت، زیرا ایشان بر این باور بود که جامعه ای که روابط آن بر اساس قواعد دینی تنظیم شود میتواند بدون انحراف، به رشد و پیشرفت دست یابد.
اما دومین مساله ای که از نظر دکتر حطیط در اندیشه علامه فضل الله به چشم می خورد، نگرش مرحوم فضل الله به عقل و نقش ویژه آن در سرنوشت انسان است. او اینگونه از سید فضل الله نقل می کند: "خداوند متعال با تاکید بر عقل، انسان را به این موهبت مفتخر ساخته و همین عقل است که مزیت انسان است و به سبب آن شایسته احترام میباشد." همچنین این سخن ایشان درباره عقل معروف است که می گفت: "به عقل انسان ها احترام بگذارید. قلب نیز در اندیشه ایشان جایگاه ویژه ای داشت اما ایشان حرف آخر را از آن عقل می دانست" و من این مطلب را در تمام مباحثات و جلسات خود با ایشان احساس می کردم به گونه ای که ایشان در سخنان خود از یک قاعده عقلی به قاعده عقلی دیگر منتقل می شد.
دکتر حطیط در ادامه به ویژگی دیگر علامه فضل الله اشاره می کند و آن اشتیاق و تمایل ایشان برای گفتگو با دیگران است. وی می گوید: با وجود اینکه سید در مقابل نظرات دیگران دلیل قاطع داشت، با این حال این سید بود که همواره دیگران را به گفتگو دعوت می کرد و از نظر ایشان کسی که از گفتگو فرار کند، ضعیف است به این معنا که کسی از گفتگو فرار می کند که یا حجتی ندارد و یا نمی تواند حقانیت خود را اثبات کند. سید بر این باور بود که حق دیگران بر او این است که سخن آنها را بشنود و معتقد بود که یک گفتگوی جدی و آزاد حتما به نتیجه می رسد حتی اگر وقت زیادی بگیرد و همیشه نیز بر این قاعده عمل می کرد که تا جایی که زنده باشم، تلاش می کنم و هرگاه خداوند خواست من کار را رها کرده و دیگری ادامه میدهد.
یکی دیگر از اندیشه های علامه فضل الله احساس نیاز ایشان به توقف فوری خشونت و کشتار بود. دکتر حطیط در این باره می گوید: با توجه به اوضاع کنونی و موج کشتار و خشونت در منطقه، امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند اندیشه سید فضل الله هستیم. او با خشونت مخالف بود و همواره به حفظ آرامش و صلح محلی دعوت می کرد تا فضای مناسب جهت گفتگو و به دور از زبان تحریک و نادیده گرفتن حق دیگری فراهم شود. در این شرایط سیاه و خونبار منطقه عربی است که نسبت به اندیشه علامه فضل الله در مورد توقف کشتار و خشونت احساس نیاز میکنیم و در می یابیم که اگر جهان به فکر گفتگو با دیگری بود اکنون به این دالان های تاریک وارد نمی شدیم. و اکنون هرچقدر که تاریکی و کشتار بیشتر شود بیشتر به این نتیجه می رسیم که پیشنهادها و راهکارهای سید تا چه میزان می توانست راهگشا و عملی باشد و بشریت امروز چقدر نیازمند این چنین عالمی است.
سمبل مقاومت
شیخ ماهر حمود محقق و کارشناس دینی و امام جماعت مسجد القدس در صیدا میگوید: رابطه وی با سید فضل الله در اوائل دهه هشتاد آغاز شد، قبل از حمله اسراییل به لبنان. وی در سخنان خود به نقش تاثیر گذار سید در تقویت صفوف مقاومت مسلمانان در برابر توطئه های اسراییلی آمریکایی اشاره می کند و اینکه سید سمبل و نماد بزرگ مقاومت در برابر استکبار جهانی است.
در سالگرد رحلت علامه فضل الله، شیخ حمود با این کلمات از ایشان یاد می کند: "بدون تردید ما در شرایط سخت و دشوار کنونی که افکار تکفیر و حذف دیگران و کشتار و سر بریدن و جنایت های دیگر انسانی رواج یافته بیش از هر زمان دیگری جای خالی سید را در میان خود احساس می کنیم. در چنین روزهای سختی است که نیاز ما به حضور چنین مردانی بیشتر احساس می شود که میگویند: در شب تاریک است که قدر ماه دانسته می شود. ما از سویی جای خالی سید را میان خود احساس می کنیم و از سوی دیگر اندیشه ها و نظریات او را داریم که می تواند به ما در تقویت صفوف و وحدت مسلمانان و ترک خشونت و ایستادگی در مقابل دشمن واحد کمک کند. ایشان در نظریات و آراء خود فراتر از مرزهای مذهب و جغرافیا و تاریخ می اندیشید. و اکنون می بینیم این مرد بزرگ برای نشان دادن راه به ما نشانه هایی را از خود به یادگار گذاشته که کسی که خیر و سعادت این امت و وحدت مسلمانان را بخواهد، نمی تواند نسبت به آنها بی تفاوت باشد. سید در نظریات و اندیشه خود از مرزهای مذهب و جغرافیا و تاریخ فراتر رفته بود و الگویی بزرگ بود همچون علمای احبار که آثار خود را همچون مُرکّب بر روی ورق به جای می گذارند. ایشان تاثیر عظیمی در دلها و زندگی مردم و فقرا و ایتام و مستضعفان برجای گذاشت و مؤسسات بزرگ و متعددی برای سرپرستی ضعفا و یتیمان تاسیس کرد."
شیخ ماهر حمود در پایان می گوید: اکنون آثار نشانه های علامه سید فضل الله در جامعه وجود دارد و این موجب کاهش درد و رنج فقدان ایشان می باشد که خداوند متعال میفرماید: ( وَ نَکتُبُ مَا قَدّمُوا و آثارَهُم) و آثار سید رضوان الله علیه نیز همواره بزرگ و عمیق و مفید خواهد بود. خداوند او را مشمول رحمت بیکران خود قرار دهد و فرزندان محترم و شاگردان و مؤسسات و تالیفات ایشان را برای ما نگاه دارد.
شخصیتی که همه گروه ها را دور خود جمع کرد
دکتر رشاد سلامی محقق و کارشناس و عضو نشست مسیحیت می گوید از اشخاصی است که افتخار آشنایی با علامه فضل الله را داشته و ایشان را حدود ده مرتبه زیارت کرده. و دیدار اول وی با ایشان بود که زمینه ساز دیدارهای بعدی شده است. وی در سخنان خود به تاثیر پذیری خود از سید اشاره می کند و سید فضل الله را مهم ترین شخصیتی میداند که در زندگی با او رابطه داشته و این در حالی است که با پادشاهان و رهبران زیادی در جهان برخورد داشته است.
وی می گوید این افتخار را داشتم که حدود ده مرتبه با علامه فضل الله دیدار داشته باشم. من به عنوان فرزند بولس سلامی شاعر غدیر با ایشان آشنا شدم که ارتباط ایمانی ویژه ای با امام علی و امام حسین داشت و شاید انتساب من به این شاعر مجوز عبور طبیعی و ارتباط من با سید بود. اما ویژگی دوم من در این دیدار اهمیت کمی داشت و آن فعالیت سیاسی من بود که در آن زمان معاون اول رییس حزب الکتائب لبنان بودم. در تمام این دیدارها تاثیر زیادی از ایشان پذیرفتم اما دیدار اول ما طعم خاصی داشت که زمینه دیدارهای بعدی ما شد. علامه فضل الله از رهبران بزرگ و برجسته دینی است. ایشان با وجود اختلافات سیاسی که در آن زمان وجود داشت همواره با زبان نصیحت و احترام سخن می گفت.
دکتر سلامی میگوید: جناب سید فضل الله، لبنان را با تمام طبیعت و اختلافات طایفی و مذهبی آن درک کرده بود و در عین حال که با مردم گفتگو می کرد به اختلاف گرایش های سیاسی و مذهبی و طایفی آنها نیز آگاه بود. سلامی می گوید با ایشان درباره مسایل و موضوعات مختلف بحث و تبادل نظر می کردم و ایشان همواره به شکل عمیق بحث می کرد و این ویژگی شخصیت های بزرگ است و من معتقدم که تمام اندیشه ایشان نتیجه تحلیل و توانایی ایشان در موضع گیری های مهم و پیچیده و ارائه آن به مردم با زبانی ساده بود. ایشان بسیار صمیمی و متواضع بود و با وجود جایگاه علمی و ملی که داشت با آغوش باز دیگران را می پذیرفت.
سلامی در همین زمینه در مورد تاثیر پذیری خود از شخصیت علمی و فرهنگی و صمیمی و متواضع علامه فضل الله و بی تکلفی در دیدار با دیگران چنین می گوید: ایشان با وجود جایگاه علمی و دینی و ملی که داشت در برخورد با دیگران صمیمی و متواضع و خوش رفتار بود. کسانی که به دیدار سید فضل الله مشرف می شدند از جریان های مختلف سیاسی بودند و در محضر ایشان احساس راحتی میکردند. وی در ادامه گفت: سید همچنین گام های مهمی در زمینه گفتگوی اسلامی مسیحی برداشت و با دیدارهای پیوسته خود با طرف های مسیحی و سیاستمداران و فرهنگیان و روحانیان آنها این امر را محقق ساخت.
دکتر رشاد سلامي در پایان می گوید: با رحلت سید لبنان شخصیتی بزرگ در تاریخ خود را از دست داد و من نیز دوستی بسیار مهم را از دست دادم که نقشی اساسی در زندگی شخصی من داشت. دین در خدمت انسان، ترک خشونت و کشتار، وحدت اسلامی، پذیرفتن و تحمل دیگران، گفتگوی ادیان، سیاست در خدمت انسان و میهن، اینها عناوین متعددی است که آیت الله سید محمد حسین فضل الله در زندگی خود مطرح ساخت، نظریه هایی که امروز برنامه عملی بسیار مناسبی است که باید در راه بنای جامعه و بیمه کردن آن در عصرهای آینده از آن استفاده شود. پس اگر مقدر این است که بزرگان از دنیا بروند، اما راه و اندیشه نورانی آنها هرگز نمی میرد.
